1 – تلمیح
شاعر یا نویسنده گاهی برای زیباتر ساختن سخن یا تاثیر گذاری بیشتر آن به اشاره و غیر مستقیم از آیات و روایات و احادیث و داستان ها و یا رویداد های مهم تاریخی و ... استفاده می کند . به این شیوه ی بهره گیری از کلام تلمیح می گویند . مانند : ذات او دروازه شهر علوم زیر فرمانش حجاز و چین و روم
در مصراع اول بیت بالا به حدیث " انا مدینه العلم و علی بابها " اشاره شده است .
نکته : گاهی واژه هایی که آرایه تلمیح را بوجود می آورند مراعات نظیر هم هستند .
مانند دو واژه اسکندر و دارا در بیت زیر :آیینه ی سکندر جام می است بنگر // تا بر تو عرضه احوال ملک دارا
این بیت تلمیح دارد و به جنگ اسکندر مقدونی و دارا ( داریوش ) پادشاه معروف هخامنشی اشاره دارد و علاوه بر این واژه های اسکندر و دارا مراعات نظیر هم هستند .
2 – تضمین
یکی از راه های زیبا سازی و تاثیر گذار کردن نوشته ی ادبی بهره گیری از سخنان بزرگان و کلمات قصار و امثال و حکم است .
نویسندگان با استفاده از این جملات و گاه آیات و ابیات بر اعتبار و ارزش کلام خود می افزایند . به این حالت تضمین می گویند . مثلا"در شعر زیر سعدی بیت دوم را از فردوسی تضمین کرده است :
چه خوش گفت فردوسی پاکزاد که رحمــت بر آن تربت پــاک بــاد
"میازار موری که دانه کش است که جان دارد و جان شیرین خوش است"
1 – تلمیح
شاعر یا نویسنده گاهی برای زیباتر ساختن سخن یا تاثیر گذاری بیشتر آن به اشاره و غیر مستقیم از آیات و روایات و احادیث و داستان ها و یا رویداد های مهم تاریخی و ... استفاده می کند . به این شیوه ی بهره گیری از کلام تلمیح می گویند . مانند : ذات او دروازه شهر علوم زیر فرمانش حجاز و چین و روم
در مصراع اول بیت بالا به حدیث " انا مدینه العلم و علی بابها " اشاره شده است .
نکته : گاهی واژه هایی که آرایه تلمیح را بوجود می آورند مراعات نظیر هم هستند .
مانند دو واژه اسکندر و دارا در بیت زیر :آیینه ی سکندر جام می است بنگر // تا بر تو عرضه احوال ملک دارا
این بیت تلمیح دارد و به جنگ اسکندر مقدونی و دارا ( داریوش ) پادشاه معروف هخامنشی اشاره دارد و علاوه بر این واژه های اسکندر و دارا مراعات نظیر هم هستند .
2 – تضمین
یکی از راه های زیبا سازی و تاثیر گذار کردن نوشته ی ادبی بهره گیری از سخنان بزرگان و کلمات قصار و امثال و حکم است .
نویسندگان با استفاده از این جملات و گاه آیات و ابیات بر اعتبار و ارزش کلام خود می افزایند . به این حالت تضمین می گویند . مثلا"در شعر زیر سعدی بیت دوم را از فردوسی تضمین کرده است :
چه خوش گفت فردوسی پاکزاد که رحمــت بر آن تربت پــاک بــاد
"میازار موری که دانه کش است که جان دارد و جان شیرین خوش است"
تفاوت تلمیح و تضمین
در آرایه تضمین قسمتی از حدیث یا سخن عینا" نقل می شود اما در تلمیح آیه یا حدیث و یا سخن عینا" نقل نمی شود بلکه به معنی و مفهوم آن اشاره می شود
3 – تشخیص
نسبت دادن اعمال انسانی به غیر انسان . در این صورت باید در خیال خود را به جای آن چیزی بگذاریم که می خواهیم درباره اش بنویسیم و به این ترتیب شادی ها و غم ها و و آرزوهایش را بیان کنیم . مانند :
برخاست صدا از در و دیوار ولی ما // با این همه فریاد فروخورده نشستیم
در شعر صدا و فریاد را به در و دیوار نسبت دادیم .
نکته : هرگاه بعد از نشانه ی ندا ی " ای " غیر انسان قرار گیرد یعنی با غیر انسان صحبت بکنیم آرایه تشخیص بوجود می آید . مانند : " ای نسیم سحر آرامگه یارکجاست "
به آرایه تشخیص "آدم نمایی و یا جان بخشی به اشیا بی جان و شحصیت بخشی ،جاندار پنداری، انسان نمایی پدیده ها " هم می گویند .
4 – تشبیه
مانند کردن چیزی است به چیز دیگر .
توجه : هر تشبیه از چهار رکن تشکیل شده است :
الف ) طرف اول ( مشبه ) – کلمه ای است که آن را تشبیه می کنیم .
ب ) طرف دوم ( مشبه به ) – کلمه هی است که طرف اول را به آن تشبیه می کنیم .
ج ) ادات تشبیه – کلمه هایی هستند که طرف اول ( مشبه ) را به طرف دوم ( مشبه به ) پیوند می زنند . مانند : چون – هم چو – مثل و ...
د ) وجه شبه – ویژگی های اول میان طرف اول و دوم است . طرف دوم باید آن ویژگی را به حد کمال داشته باشد و یا به داشتن آن معروف باشد .
نکته : به ادات تشبیه و وجه شبه اجزای فرعی تشبیه گویند یعنی قابل حذف هستند .
نکته مهم : گاهی ادات تشبیه و وجه شبه با هم حذف می شوند و طرف اول و طرف دوم با کسره به هم پیوند داده می شوند . اصطلاحا" به این تشبیه اضافه ی تشبیهی می گویند . مانند :
" رخش پندار همی راند ز دور " پندار ← مشبه رخش ← مشبه به
5 – تضاد ( طباق )
دو کلمه ای که از نظر معنی متضاد باشند . مانند : کافر و مسلمان – سفید و سیاه
اشکم ولی به پای عزیزان چکیده ام // خارم ولی به سایه ی گل آرمیده ام دو واژه خار و گل با هم متضاد هستند .
نکته مهم : فعل ها هم می توانند آرایه تضاد به وجود آورند . مانند : شکستی و نشکستم – بریدی و نبریدم
6 – جناس
هر گاه در شعر یا نثر کلماتی به کار رود که دارای حروف مشترکی باشند در آن شعر یا نثر آرایه جناس به کار برده شده است . آرایه جناس سبب زیباتر شدن و خوش آهنگ تر شدن کلام می گردد . جناس بر دو نوع است :
الف ) جناس تام : دو واژه ای که در نوشتن و خواندن یکسان هستند اما در معنی متفاوت ( از نظر معنی با هم فرق دارند ) . مانند :از هر کسی که آن خلف مرتضی رضا // باشد رضا ‚ رضاست از آن کس ‚ خدای توس
در مصراع اول واژه " رضا " به امام رضا گفته می شود اما در مصراع دوم هر دو واژه " رضا " به معنای خشنود و راضی به کار رفته است . یعنی واژه " رضا " در این بیت جناس تام است .
ب ) جناس ناقص که بر سه نوع است: جناس حرکتی· جناس اختلافی· جناس افزایشی
جناس حرکتی : دو کلمه که در تمامی حروفشان مشترک هستند اما تنها در صداهای کوتاه ( فتحه – ضمه – کسره ) با هم متفاوتند .مانند : گِل با گُل – مِلک با مُلک و ...
جناس اختلافی : دو کلمه ای که در یک حرف اختلاف دارند . مانند : بار و یار ← اختلاف در اول باد و بید ← اختلاف در وسط
یاد و یار ← اختلاف در آخر ما به فلک بوده ایم یار ملک بوده ایم // باز همان جا رویم جمله که آن شهر ماست
جناس افزایشی : دو کلمه که در تمام حروف با هم مشترک اما یک واژه یک حرف بیش تر دارد. مانند :
چو دید آن درفشان درخش مرا// به گوش آمدش بانگ رخش مرا " واژه ی درخش یک حرف از واژه رخش بیش تر دارد
7 – نغمه ی حروف ( واج آرایی)
به تکرار حرف در جمله و یا شعر واج آرایی ( نغمه ی حروف ) می گویند .
شاعران و نویسندگان از این آرایه استفاده می کنند تا بر تاثیر سخن خود بیفزایند و سبب ایجاد موسیقی در سخن و کلام گردند . مانند :خیزید و خز آرید که هنگام خزان است باد خنک از جانب خوارزم وزان است "
در این بیت حرف " خ " و " ز " تکرار شده است ."
8 – کلمات قصار و امثال و حکم
به جملات کوتاه و پر معنی « کلمات قصار » می گویند . کلمات قصار فشرده و خلاصه ی افکار و اندیشه های بلند است .
در زبان فارسی به برخی از این کلمات قصار « امثال و حکم » نیز می گویند . امثال و حکم جمله ها و بیت هایی هستند که مردم در سخنان خود بکار می برند . حرف های فراوانی را در چند جمله بیان می کنند و این جملات کوتاه بسیار تاثیر گذارند و به راحتی در ذهن ماندگار می شوند . مانند :
گر صبر کنی ز غوره حلوا سازی دوست آن باشد که گیر دست دوست در پریشان حالی و درماندگی
قالب های شعر فارسی 1 – قصیده :
شعری است بر یک وزن و مصراع اول بیت اول آن با تمام مصراع های دوم بیت های دیگر هم قافیه است . محتوای قالب قصیده درباره ستایش و نکوهش و شکر و شکایت و پند و توصیف طبیعت است .
نکته : قصیده از نظر قرار گرفتن قافیه ها شبیه به غزل است . تعداد بیت های قصیده معمولا" بیش از پانزده بیت است به عبارت دیگر بیت های قصیده از پانزده تا هفتاد و یا هشتاد بیت است .:
معروف ترین قصیده پردازان شعر فارسی عبارتند از : رودکی – فرخی سیستانی – منوچهری – ناصر خسرو – مسعود سعد سلمان – خاقانی – انوری – سعدی – ملک الشعرای بهار – مهرداد اوستا نمودار قالب قصیده این گونه است
ــــــــــــــــــــــــــ* ـــــــــــــــــــــ* به بیت اول قصیده "مطلع وبیت آخر آن مقطع "می گویند.
ــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــ*
2 – ترجیع بند
به شعری گفته می شود که از چند بند تشکیل شود و در پایان هر بند مصراع یا بیتی عینا" تکرار شود بند های ترجیع بند از نظر وزن یکسان بوده اما دارای قافیه های متفاوتی هستند . به مصراع و بیت تکراری پایان بند ها ترجیع( برگردان ) می گویند .
محتوای ترجیع بند درباره عشق و مدح و ستایش است و زیباترین ترجیع بند از هاتف اصفهانی و سعدی شیرازی است